De zin en onzin van het enneagram

Auteur: Chris Sprangers in Intermediair | 31-01-2006 |

Nu in het kielzog van de economie de trainingsmarkt weer aantrekt, wordt links en rechts het enneagram weer uit de kast getrokken, een typologie die een paar jaar terug hoogtij vierde en nu een comeback maakt. Terecht?

Subtiele verschillen in persoonlijkheden

Ben ik nou 'romantisch en fantasierijk', of meer 'over het algemeen pragmatisch en nuchter'? Of ik maar wil invullen welke van deze twee het meest op mij van toepassing is. Tja, wat heet fantasierijk? Wat nuchter? Ik mag graag wijdlopig fantaseren over wat ik met de hoofdprijs uit de Staatsloterij zou doen. Maar de dure dingen die ik bedenk, zijn wel weer redelijk nuchter van aard. Romantische fantasieën zijn me evenmin vreemd, maar na een tijdje bedenk ik toch heel pragmatisch en praktisch: maar hoe ga ik dat aanleggen?

Hoe langer ik over de vraag nadenk, hoe verder het antwoord weg komt te liggen. In algemene termen over jezelf iets zinvols zeggen, valt niet mee. En na deze vraag moet ik er nög 143, steeds weer kiezen uit twee stellingen aangaande mijn gedrag, emoties, stiekeme gedachten, verwachtingen, gewoontes en wat dies meer zij. Pas dan heb ik deze hele Riso-Hudson EnneagramType Indicator ingevuld en kan ik mijn enneagram-diagram opstellen. Een aantal van die vragen zullen me voor hetzelfde probleem stellen; tja, hoeveel moeite heb ik om beslissingen te nemen? Hangt maar helemaal van het onderwerp af, denk ik dan. Bij andere vragen zal ik vertwijfeld denken: dit heeft helemaal niets met mij te maken; dit gaat over heel andere mensen.

Frank Schaper, een van de twee auteurs van het boek Het enneagram en het team in jezelf, waarin de vragenlijst staat afgedrukt, waarschuwt in de inleiding tot de vragenlijst ook al: 'Sommige uitspraken vergelijken subtiele verschillen tussen de verschillende persoonlijkheidtypes. (...) In sommige gevallen kunnen beide stellingen even waar zijn. Echter, als u diep nadenkt, zult u ontdekken dat een van de twee meer op u van toepassing is dan de ander.' En als ik hem mijn probleem voorleg, grijnst hij en zegt: 'Misschien moet je gewoon eens een andere vragenlijst proberen. Soms past de formulering van zo'n lijst gewoon niet bij je.' Maar de 144 antwoorden komen er en ik kan mijn enneagramhandtekening opstellen.

Negen 'soorten' mensen

En wat is het dan, dat enneagram? Het enneagram is een typologie, een indeling langs de lijnen van 'Je hebt twee soorten mensen...'. Alleen onderscheidt het enneagram er geen twee, maar negen: negen basistypen, die elk op hun geheel eigen wijze met de buitenwereld omgaan. Men onderscheidt onder meer de Helper, de Levensgenieter, de Perfectionist en de Romanticus (zie kader). De negen types worden op gelijke afstanden van elkaar op een cirkel geprojecteerd, deels onderling verbonden door lijnen. 

Dat elk type speciale relaties onderhoudt met de naastgelegen punten/types -- de zogeheten 'wings' -- en met de types waarmee het via de lijnen verbonden is, zal weinig verbazing wekken. Dat elk type zijn bijbehorende overlevingsstrategie heeft, betekent ook zijn eigen sterke en zwakke punten, zijn eigen blinde vlekken, en dat hij, als hij in de fout gaat, dat op de bijbehorende specifieke manier zal doen: de 'valkuilen' die bij het type horen. Ieder type heeft ook zijn eigen speciale rode vlag die de stier in hem wakker maakt: zijn 'allergiepunten'.

In heel grove lijnen gesteld, ontleent het enneagram zijn heilzame werking aan het mechanisme: weet hoe u in het leven staat en u kunt beter voor uzelf zorgen; weet hoe anderen in het leven staan en u zult begrip voor hen hebben. En ongetwijfeld ontleent het een belangrijk deel van zijn populariteit aan de stiekeme gedachte: en u zult ze naar uw hand kunnen zetten. Niet voor niets zijn er populaire boekjes als Beter verkopen met het enneagram.

Enneagram: managementinstrument?

Zoals ik moeten vele miljoenen de afgelopen decennia vragenlijsten hebben ingevuld om hun enneagram-type te kunnen bepalen. Want er is een ware stortvloed van boeken over verschenen en het aantal instituten waar met het enneagram gewerkt werd en wordt is niet te tellen. In het reguliere bedrijfsleven heeft het werken met het enneagram een jaar of wat op een laag pintje gestaan.

'De hype die het eerst was, is na 9/11 goed overgegaan', zegt Henk Eggink, program manager bij opleidingscentrum De Baak van VNO-NCW. 'De trainingsmarkt heeft het toen zwaar te verduren gehad. Er was veel minder geld voor trainingen, waardoor men zich op praktische cursussen en trainingen ging concentreren. Heel wat van die kleinere trainingsbedrijfjes voor wie het enneagram core business was, zijn toen ten onder gegaan. Nu de economie, en de trainingsmarkt, aantrekt, leeft de belangstelling voor trainingen in persoonlijke effectiviteit ook op.'

Onder de overblijvers treffen we vogels van zeer diverse pluimage met uiteenlopende pretenties. 'Enneagram, hét management-instrument voor human development', lezen we op een willekeurige website. '[Wij hanteren] bij de training het aansturingmechanisme van de schaduwzijde. Door te werken met het aansturingmechanisme van het Enneagram worden type-specifieke kwaliteiten, valkuilen en mogelijkheden voor groei helder.'

Waarmee geenszins gezegd is dat het enneagram alleen aanhang vindt bij bureaus waar niemand ooit van gehoord heeft. Ook het KIVI-NIRIA, de eerbiedwaardige vereniging van ingenieurs -- niet bepaald een New Age-bolwerk --maakt in cursussen gebruik van het enneagram. Wat ook geldt voor De Baak, het opleidingscentrum van VNO-NCWen -- hoe nu? -- La Verna, 'Fransiscaans Centrum voor Spirituele Ontwikkeling'.

Herkomst van deze 'ervaringsleer'

Waar het enneagram vandaan komt? In veel geschriften heet het een 'eeuwenoude ervaringsleer'. Maar waar het al die eeuwen gebleven is, daarover tast men goeddeels in het duister. Wat wel lijkt vast te staan, is dat het enneagram voor het eerst in de westerse wereld opduikt bij George Gurdieff, een occulte Armeen die aan het begin van de twintigste eeuw een esoterische school stichtte die veel (ook financieel) ontwikkelde volgelingen trok. Gurdieff heeft als eerste gedocumenteerd met het enneagram gewerkt. Hij claimde de leer na zware beproevingen te hebben ontvangen in een soefi-klooster, maar hoe het precies zat, heeft niemand uit 's mans eigen mededelingen kunnen opmaken. Zodat men nu niet schroomt te opperen dat de Leer wellicht in het oude Mesopotamië al gebruikt werd.

Een duizenden jaren oude mystieke leer, daar hebben hele volksstammen nog steeds wel oren naar. Maar misschien heeft Gurdieff het wel allemaal verzonnen. Gurdieffs leerling Pjotr Ouspensky was degene die na de TweedeWereldoorlog het enneagram-gedachtegoed onder de aandacht van een breder publiek bracht. De Boliviaanse psychiater Oscar Ichazo ging met de leer aan de slag, voegde er veel aan toe en werd aldus voor menigeen de vader van het moderne enneagram. Toch spon ook hij er hetzelfde waas van geheimzinnigheid omheen dat Gurdieff ook al zo goed van pas was gekomen: er werd niets opgeschreven, de leer werd mondeling doorgegeven.

Via Ichazo belandde het enneagrambij de Amerikaanse psychiater Claudio Naranjo, die de leer introduceerde bij het Esalen Institute in Big Sur (Californië), in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw hét centrum van de toen in opkomst zijnde humanistische psychologie en de groeibeweging. Het enneagram werd opgenomen in de wolk van mystiek, lsd en allerlei vormen van persoonlijke groei, en leefde broederlijk samen met tarot, horoscoop en i-tjing. Toch was het hier dat het enneagram voor het eerst -- door Naranjo, niet voor niets psychiater -- min of meer geformaliseerd werd: de theorie werd opgeschreven, zodat iedereen er kennis van kon nemen; de negen types werden beschreven in termen van de reguliere psychologie.

Van daar vond de leer verder zijn weg naar de gewone wereld van alledag, opmerkelijk genoeg in belangrijke mate ook dankzij de inspanningen van diverse rooms-katholieke priesterorden.Het waren de jezuïeten die het enneagram in Esalen oppikten, het verder verspreidden -- vooral door Amerika -- en ook belangrijk bijdroegen aan de verdere ontwikkeling van het model. Wat overigens ook weer niet zö opmerkelijk is: de jezuïeten introduceerden ook het zenboeddhisme in het Westen.

Zeer verschillende doelen en niveaus

Veel van de mensen die het enneagrammodel vanuit Esalen over de wereld verspreidden, gaven aan de leer weer een geheel eigen kleur, zodat er nu een situatie is ontstaan waarin er heel wat bloedgroepen zijn van het enneagram, terwijl het ook voor zeer diverse doeleinden op zeer uiteenlopende niveaus -- van commercieel tot spiritueel -- gebruikt wordt.

Voor bedrijfskundige Jan den Breejen, opleidingsmanager bij trainingsbureau Schouten & Nelissen, was dat gebrek aan eenduidigheid uiteindelijk toch de druppel die hem naar een andere emmer deed overlopen. Den Breejen was begin jaren negentig bij het opleidingsinstituut waar hij werkte met de literatuur rond het enneagram in aanraking gekomen en meteen enthousiast geraakt. 'Het enneagram zag er ook heel aantrekkelijk uit, meteen op het eerste gezicht al heel geloofwaardig en met een mooi aansprekend symbool. Ik las er veel over, volgde een opleiding. En bij het testen van sollicitanten bij de uitgeverij maakte ik ook wel gebruik van het enneagram.'

Den Breejen stond daarin niet alleen. Er waren wel meer p&o-afdelingen die bij sollicitatieprocedures gebruikmaakten van het enneagram. Echt gewichtig was de bijdrage van het enneagram nooit; het nuanceerde hooguit. 'Het mooie van het enneagram is ook dat het niet alle mensen over één kam scheert, zo van "Als je iemand onder druk zet, zal hij altijd..."Het maakt duidelijk dat ieder juist weer anders zal reageren, al naar gelang zijn type.'

Geen sluitende theorie

Maar er begonnen Den Breejen ook wat dingen op te vallen die wrongen -- met name het gebrek aan een gedegen wetenschappelijke achtergrond: 'Meteen al in het begin viel het me op dat er heel wat discussie was over wat je onder een bepaalde "stijl" moest verstaan. Niet iedereen benoemde die types hetzelfde of kende er dezelfde eigenschappen aan toe. Echt harde criteria op grond waarvan je een type kon bepalen, waren er niet. En de relatie met de naast- en tegenoverliggende types, die toch behoorlijk belangrijk is in de theorie, is ook nooit getoetst.'

Dat zijn dezelfde bezwaren die ook Hans Hoekstra, hoogleraar personeelspsychologie te Groningen en manager van de afdeling Research van het GITP, tegen het enneagrammodel oppert: 'Er is maar weinig serieus onderzoek naar het enneagram gedaan -- wat er is, komt vooral uit de VS -- en een van de grote bezwaren die je daar aantreft, is dat er niet een eenduidige theorie aan het model ten grondslag ligt. 'Dat onvermogen wordt nog eens versterkt door het feit dat onduidelijk is wat die types nu precies onderscheiden. Zijn dat basisemoties, gedragingen, karaktertrekken, cognities, verwachtingen, voorkeuren?

Over welke werkelijkheid hebben we het? Commercieel is die onduidelijkheid natuurlijk wel aantrekkelijk, want je kunt er alle kanten mee op, maar wetenschappelijk schiet je er niets mee op: er wordt niet duidelijk waar je het nu eigenlijk over hebt. En zo wordt het model een theorie van alles. En dus van niets. Net als astrologie. Het enige serieuze onderzoek dat ik op dit punt heb kunnen vinden, onderzoek dus naar wat we de constructvaliditeit" noemen, wijst er een beetje op dat wat die tests meten niet zozeer is wat men is, als wel wat men wil zijn.'

Voor Den Breejen was deze onduidelijkheid reden zijn heil elders te zoeken -- en te vinden bij de typologie van psycholoog Ted Millon. Hij werkte Millons typologie om naar een op wetenschappelijke inzichten gebaseerd systeem, wat zijn weerslag vond in een boek:Rendement van Leren en Veranderen. 'Over de veertien persoonlijkheidstypes die Millon onderscheidt, bestaat onder professionals veel meer consensus. Er zijn ook gevalideerde tests waarmee je de types kunt bepalen. En doordat het types zijn die ook in de reguliere psychologie gehanteerd worden, is er veel meer mainstream literatuur over te vinden.

'Op de ennegramcursussen die ik indertijd gaf, kwamen heel veel vrouwen af, secretaresses, en jonge managers en verkopers. Met als doel voor ogen: "Op welke knop moet ik drukken om iets van mensen gedaan te krijgen?". Ik denk dat je de populariteit van het enneagram met het enneagram zelf kunt verklaren. Mensen die het enneagram mooi vinden, zijn vaak niet analytisch ingesteld, leven soms in een eigen wereldje, of willen "leuk met een groep aan het werk gaan". Er is geen klinisch psycholoog die er ook maar over denkt met het enneagram te gaan werken. Echte analytici zul je onder de enneagrammensen niet gauw aantreffen.'

Herken jezelf (snel)

Er zijn tal van manieren om de negen enneagramtypes te omschrijven. De onderstaande, zeer beknopte, is ontleend aan Het enneagram en het team in jezelf van Frank Schapers en Azwin Ressang. De negen types zijn opgedeeld in drie groepen, die elk door een andere emotie worden gestuurd. Voor de eerste groep van drie is de behoefte aan waardering de basisemotie:

Type 2: de Helper verwerft waardering (vreugde) door anderen te helpen, zich op te stellen ten dienste van anderen en in hun behoeften te voorzien.

Type 3: de Winnaar verwerft waardering (vreugde) door te presteren in de ogen van anderen, door de competitie aan te gaan om te winnen en succesvol te zijn.

Type 4: de Romanticus ervaart een gemis aan waardering (verdriet) en voelt zich anders dan anderen, zonder zich altijd bewust te zijn van de reden.

De tweede groep wordt geleid door angst:

Type 5: de Waarnemer verzamelt kennis, analyseert de chaos als wapen tegen zijn angst en neemt emotioneel afstand.

Type 6: de Loyalist is doordrongen van angst en gaat in reactie daarop op zoek naar veiligheid, of doet juist de dingen die hij vreest om zijn angst te overwinnen.

Type 7: de Levensgenieter ontvlucht en ontkent zijn angst door zijn dagen te vullen met een continue stroom van leuke activiteiten en een zonnige instelling.

De onderliggende emotie van de derde groep is boosheid:

Type 8: de Baas uit zijn boosheid (woede), valt aan om te voorkomen dat anderen hem domineren en zoekt de confrontatie.

Type 9: de Vredestichter ontkent zijn boosheid (berusting), cijfert zichzelf weg, wil aardig gevonden worden, vermijdt daarom conflictsituaties en zoekt harmonie.

Type 1: de Perfectionist is kritisch en oordeelt, maar probeert zijn boosheid (woede) te onderdrukken, terwijl hij streeft naar volmaaktheid.